coll.
I. (botanique)
(1) Choux.
●(14--) Jer.ms 43. Dre amour den courtes / Ouz ma gres denessyt. // En ty man damany / Loget menbry vyhet : // Her huy so a bro pell / Me en sell, ha travellet, // Queffret lequet an taoll / Setu an caoll benet, tr. « Par amour, homme courtois, approchez de mon sein. / En cette maison, certes, vous serez logé, je l’assure. / Car vous êtes d’un pays lointain, je le vois, et avez voyagé. / Ensemble dressez la table. Voici les choux coupés » ●(1499) Ca 34a. gal. courtilleur qui plante choux. b. planter da caul. ●159b. Plantaff caul. ●(1633) Nom 80b. Brassica, vulgò caulis, brassica satiua : choux : caul.
●(1659) SCger 136a. caulen, pl. caul, tr. «choux.» ●(1732) GReg 167a. Chou, herbe potagere, tr. «Caulenn. p. caul.» ●(1792) BD 2656. minset euel col mins, tr. «hachés comme du chou émincé.»
●(1857) CBF 13. Pegement ar c'haol-man ? tr. «Combien ces choux-ci ?» ●(18--) AID 127. patates, irvin ha col, tr. «des pommes de terre, des navets et des choux.»
●(1911) BUAZperrot 366. souben ar c'haol, an irvin, pe ar fa. ●(1936) PRBD 139. laeres eur beac'h kaol.
(2) Penn kaol : chou.
●(1732) GReg 167a. Un chou, tr. «ur penn-caul.»
►(blason populaire) [pl.] Pennoù-kaol : les gens de Séné.
●(1911) DIHU 73/283. Kaul Siné e zou anaùet mat. Chetu perak é hrér penneu-kaul a dud er barrézig-sé. ●(1947) BRMO 31. ceux [= paysans] de Séné, Penneu Kaul (têtes de choux).
(3) Plant kaol : choux.
●(1907) BOBL 23 novembre 165/2c. tro var dro d'ar plant kaol. ●(1916) FBBF 130 (25 mai). Deac'h em boa douaret ar pez a zo ba Parc-c'hoat. tal a tal deuz ar plant col.
(4) par ext. Fanes.
●(1942) VALLsup 76b. kaol, employé par extension pour feuilles de pommes de terre, etc. : on emploie aussi en ce sens streo, strev et kloer col.
II. (phycologie) Laminaria digitata.
●(1960) GOGO 204. (Kerlouan, Brignogan) le tali ou kaōl (tali, kaol), Laminaria flexicaulis, goémon au stipe très lisse, très abondamment représenté. ●(1968) NOGO 220. Laminaria digitata. kaol, col. kaolen, singf. «choux» : Karreg-Hir en Kerlouan, Meneham en Kerlouan, Kerhurus en Plouneour-Trez. ●(1987) GOEM 131-132. Pour Laminaraia digitata, le terme général est tali moan ou tali du en Bas-Léon. Apartir du pays pagan, on trouve kaol ou grac'hle en Haut-Léon, et même korle dans la baie de Morlaix.
III. sens fig. Louange.
●(1944) SAV 30/66. me am eus lipet va mourrou diwar ar c'haol-se.
IV.
(1) Na vankout kaol e soubenn ub. : être riche.
●(1790) MG 345 (G) I. Marion. Ah ! M'amiès ! ne vanq quet liès caul é subèn er-ré e hum vantt é huélant pé é cleuant semeilleu. Ind e ouair gobér ou affærieu doh el loër.
(2) Kaol er soubenn : bonne nourriture.
●(1943) SAV 26/89 (T) *Jarl Priel. 'C'han, God, an deiz-se, avat, ec'h aio kaol 'barz ar soubenn ?... ●(1943) SAV 29/31 (T) *Jarl Priel. Deiz hoc'h eured, war va feiz, ec'h aio kaol er soubenn. ●(1954) VAZA 64 (T) *Jarl Priel. Ya, emezi, pa vo galvet ar c'hwil-mañ da berson, neuze 'vat, Mari-Von, ez aio kaol er soubenn, rak eveljust mont a rin gantañ da vatezh.
(3) (Reiñ, fourrañ...) kaol da ub. : louer, donner des louanges à qqn.
●(1732) GReg 584b. Louer, donner des louanges, tr. G. Rostrenenn «Rei caul da ur re.»
●(1909) HBAL 31 (L) L. Helies. fourra kaol dezan adreuz he c'hinou. ●(1923) FHAB Ebrel 126. Skrivagnerien vreizad an XIXet kantved E. Souvestre, Bouet, hag A. de Courcy, o deus roet kaol da bôtred Rosko. ●(1985) AMRZ 308 (Lu) V. Seite. Va zad, o palad ar pennou, ne vanke morse da rei eun tammig kaol da Job, pa dremene dirazañ, da rei imor dezañ ha lorh. ●(1990) STBL 69 (L) *Tad Medar. Peurvuiañ ne vez ket evit reiñ kaol dezhañ. Evit pikañ dezhañ e chupenn ne lavaran ket.
(4) Reiñ e gaol-pour da ub. : bastonner, fouetter qqn.
●(1732) GReg 83a. Bastonner, tr. G. Rostrenenn «rei e gaul-pour da ur re. ●428b. Fouetter, tr. «rei e gaul-pour da ur re.»
(5) Reiñ kaol d'ar c'havr : flatter qqn.
●(1878) SVE 551. Rei kaol d'ar c'havr, tr. L.-F. Salvet «Donner des choux à la chèvre. (Flatter quelqu'un.)»
●(1952) LLMM 30/38 (T) *Jarl Priel. Kent na vez graet an dibab, gout 'ouzont holl reiñ kaol d'ar c'havr ken ma findaon, met goude an eured, kenavo d'ar c'homzoù flour ! ●(1954) VAZA 176 (T) *Jarl Priel. Hag evit ar pezh a selle ouzh reiñ kaol d'ar c'havr ne gredan ket e vefe c'hoazh ganet e bar. ●(1957) AMAH 94-95 (T) *Jarl Priel. Den ne oar gwelloc'h egeto reiñ kaol d'ar c'havr ha lipat gant komzoù flour an neb o deus ezhomm dioutañ.
(6) Glas evel un delienn gaol : (être) très vert.
●(1967) BRUD 26-27/41 (T) E. ar Barzhig. Neuze, leun a druez, trelatet an tamm anezañ, ken glaz hag eun delienn-gaol, eh adkavas e deod evid goulenn digantañ en eur grena.
(7) Glas evel kaol : (être) très vert, d’un vert profond, etc.
●(1857) CBF 74 (L). Ha te zo klan, Perik ? glaz kaol oud, tr. «Es-tu malade, petit Pierre ? Tu es vert comme chou.»
●(1912) FHAB Ebrel 117 T. G.. Eun devez ma 'z oa tomm-bero an heol ha glas-kaol ar mor. ●(1934) ALMA 106. Glaz evel kaol, ha neket kaol eo; gwenn evel sin ha neket sin eo; ruz evel tan ha neket tan eo; du evel pod ha neket pod ? ●(1962) TDBP Ia 38 (T). Hennez a zo ken glaz hag ar hôl (hennez a zo glaz 'vel ar hôl), tr. J. Gros «celui-là est aussi vert que les choux.» ●(1978) PBPP 2.2/542 (T-Plougouskant). Glas evel kaol, tr. J. le Du «vert comme du chou.»
(8) Reiñ ur gaolenn da : mentir.
●(1924) FHAB Mezheven 214 (L) *Karan Lilia. Ha setu aman ar gaolenn a roas d'ar barrisioniz diskiant-se pa bignas er gador.
(9) Na sec'hañ ar fri gant delioù kaol : voir fri.
(10) Stagañ e chas gant delioù kaol : voir kaol.